Suzin Paweł Michał (1837 lub 1839 – 1863), oficer rosyjski, emigrant, uczestnik powstania styczniowego.
Ur. 23 XII w Orenburgu, pochodził ze znanej na Litwie zubożałej rodziny szlacheckiej, był najmłodszym z czworga dzieci Kajetana (zm. 1849), zesłanego do Orenburga w r. 1828 za udział w konspiracji niepodległościowej lub w r. 1831 za udział w powstaniu listopadowym na Litwie. Matką S-a była zmarła na początku l. czterdziestych XIX w. Maria księżna Dołgorukow (wg E. Suzin) lub księżniczka gruzińska Abaszydze (wg M. Gralewskiego).
Po śmierci ojca, osieroconym S-em i jego rodzeństwem zaopiekował się gen.-gubernator orenburski Wasilij A. Perowskij. Pod koniec l. czterdziestych S. został oddany do Korpusu Kadetów w Połocku; nie odczuwając dotąd żadnych więzów z polskością, dopiero tutaj dowiedział się o swym pochodzeniu. Ok. r. 1855 przeniesiono go do szlacheckiego pułku w Petersburgu (później Konstantynowski Korpus Kadetów), w którym w r. 1857 uzyskał stopień podchorążego artylerii. Od r. 1859 służył w garnizonie na Litwie; nauczył się języka polskiego i zainteresował się polską historią. W czasie pobytów w Petersburgu uczestniczył w spotkaniach oficerów organizowanych przez Jarosława Dąbrowskiego (poznał wtedy m.in. Zygmunta Padlewskiego). Dn. 12 VIII t.r., z okazji rocznicy unii krewskiej, wziął udział w mundurze oficera rosyjskiego w manifestacji w Kownie; być może jego autorstwa jest anonimowa relacja Prazdnovanie soedinenia Litvy s Polšej v Kovne zamieszczona w londyńskim „Kołokole” (1861 nr 107). W r. 1861 podał się w stopniu porucznika artylerii do dymisji. Odbywszy podróż do guberni witebskiej, mohylewskiej i wileńskiej, zamieścił z niej relację pt. Iz Vitebska do Kovna w „Kołokole” (1862 nr 128–130; redakcja zaznaczyła, że rosyjski tekst napisał Polak); relacja ta ogłoszona została również po polsku pt. Z Witebska do Kowna (r. 1861) w „Dzienniku Poznańskim” (1862 nr 132, 136). Zagrożony aresztowaniem za udział w manifestacji w Kownie, ukrywał się S. przez ok. poł. r. 1861 u przyjaciół na wsi. W styczniu 1862 udał się z fałszywym paszportem do Berlina, a stąd przybył 26 I t.r. do Paryża, gdzie spotkał się z Padlewskim. W marcu został mianowany wykładowcą artylerii w Polskiej Szkole Wojskowej w Cuneo. Już jednak w kwietniu wrócił do Paryża, gdzie objął posadę kreślarza w fabryce lokomotyw. W lipcu udał się z Padlewskim do Londynu, gdzie prawdopodobnie poznał A. Hercena i emigrantów rosyjskich skupionych wokół „Kołokoła”. Zapewne z tego czasu pochodzi zbiór jego zasad politycznych i maksym, zachowanych w rękopisach (B. Pol. w Paryżu, rkp. 530; B. Narod., rkp. IV 6518).
Na wieść o wybuchu powstania styczniowego S. z fałszywym paszportem opuścił 1 II 1863 Paryż i przez Królewiec pragnął przedostać się na Litwę. Zmienił plan w związku z organizowaną przed Ludwika Mierosławskiego wyprawą z Prus Zachodnich na teren Płockiego i od lutego t.r. wraz z agentem Komitetu Centralnego Narodowego dla Prus Józefem Demontowiczem organizował we Wlewsku oddział powstańczy z ochotników z ziemi lubawskiej. Dn. 11 II został aresztowany przez Prusaków wraz z kilkudziesięcioma spiskowcami. Uwięziony w Brodnicy, został przekazany rosyjskiej straży granicznej. Jednak sztabskapitan wierzbołowskiej brygady straży N. von Münster (prawdopodobnie kolega S-a z wojska) przekazał go z powrotem Prusakom. Niebawem ponownie aresztowany przez Prusaków, był S. więziony w Brodnicy. Zwolniony 6 IV w wyniku starań Natalisa Sulerzyskiego z nakazem powrotu do Francji spędził kilka dni, wraz z przybyłą z Francji żoną, w majątku Sulerzyskiego w Piątkowie (pow. brodnicki).
Zaopatrzony w paszport szwedzki, udał się S. ponownie do Królewca. Następnie przekroczył granicę Król. Pol. i rozpoczął organizowanie partii powstańczej w Augustowskiem. W pobliżu Sapieżyszek stanął na czele oddziału, który na przełomie kwietnia i maja 1863 liczył ponad 150 ludzi zaopatrzonych w większości w broń palną. Na początku maja t.r. wysłannicy Rządu Narodowego, komisarz wojskowy woj. augustowskiego Józef Piotrowski i jego pomocnik Mikołaj Akielewicz, formalnie zorganizowali oddział pod Balwierzyszkami i zaopatrzyli go w broń, żywność i odzież. Główną siłę oddziału stanowili kosynierzy rekrutujący się zwłaszcza z chłopów litewskich i drobnej szlachty; dowodził nimi Telesfor Nieszokoć. W poł. maja dołączyła przybyła spod Tykocina partia mjr. Wincentego Kamińskiego (pseud. Walery Mroczkowski). Liczący już ok. 300 ludzi oddział S-a rozbił obóz pod Budą w pow. mariampolskim. Dn. 23 V doszło tam do bitwy z kolumną wojsk rosyjskich. Następnie partia S-a wycofała się w okolice Sejn, gdzie połączyła się z oddziałami Wiktora Hłaski i Władysława Brandta oraz kosynierami Szymona Katylla. Na Kamiennej Górze pod Łoździejami powstańcy okrzyknęli S-a głównym dowódcą połączonych oddziałów. W partii S-a, składającej się w większości z chłopów litewskich, komendy wydawano w języku litewskim. Dn. 4 VI demonstracyjnie uczestniczył S. wraz z oddziałem w procesji Bożego Ciała w Serejach (pow. sejneński), kilka dni później przemaszerował z powstańcami przez Punie (pow. trocki). Zamierzając opanować wierzbołowską linię kolejową i telegraficzną oraz zabezpieczyć w pobliżu granicy pruskiej zapowiedziane dla powstania transporty broni z Prus Wschodnich, przez prawie trzy tygodnie krążył w północnej części woj. augustowskiego i ogłaszał manifesty oraz dekrety uwłaszczeniowe Rządu Narodowego. W poł. czerwca oddział S-a liczący, wg ocen rosyjskich, ok. 600 ludzi przeprawił się przez Niemen w okolicach Puń na teren Cesarstwa Rosyjskiego, jednak po zdobyciu żywności wrócił w rejonie Olity do Król. Pol. Dn. 20 VI doszło do godzinnej utarczki powstańców z kolumną wojsk rosyjskich. Dn. 21 VI 1863 rozegrała się bitwa pod Staciszkami; S. zginął tu trafiony kulą, prowadząc kosynierów do ataku. Został uroczyście pochowany przez powstańców 23 VI w Serejach, wg Katylla w grobie rodziny Mieczkowskich na cmentarzu parafialnym, wg innej wersji w miejscu zwanym Borowe Krzyże, nieopodal pola bitwy, obok swych żołnierzy.
Żoną S-a (od 7 VI 1862) była Emilia z Kałużyńskich (1838–1898), córka Jakuba, uczestnika powstania listopadowego i emigranta, oraz Łucji z Piekutowskich, nauczycielka i dyrektorka szkoły miejskiej przy Rue de Pyrenées w Paryżu. Pogrobowy syn S-a, Paweł Emil (1863–1876), uczył się w l. 1868–76 w Szkole Polskiej w Paryżu.
S. jest bohaterem dwóch utworów Marii Konopnickiej: wiersza „O Suzinie” w „Śpiewniku historycznym 1767–1863” (Lw. 1904) oraz opowiadania „Jak Suzin zginął” (wyd. pośmiertne). Imieniem S-a nazwano ulice w Suwałkach oraz Warszawie na Żoliborzu (poświęcona mu tablica znajduje się na domu przy ul. Krasińskiego 16).
Cmentarz Montmorency; D’jakov V. A., Dejateli russkogo i pol’skogo osvoboditelnogo dviženija v carskoj armii 1856–1865 godov, Moskva 1967; Liste générale des ancien elèves de l’École Polonaise, Paris 1908 s. 41; Mater. do biogr., geneal. i herald. pol., VII/VIII 407; Nicieja, Łyczaków; Nowolecki, Pamiątka dla rodzin pol., s. 63–4; PSB (Brandt Władysław, Ramotowski Józef Konstanty); Powstanie styczniowe i zesłańcy syberyjscy. Katalog fotografii ze zbiorów Muzeum Historycznego m. st. Warszawy. Cz. 1: Powstanie styczniowe, Oprac. K. Lejko, W. 2004 (reprod. fot. S-a, bibliogr.); Stupnicki H., Spis poległych i zmarłych 1863–64, Lw. 1865; Szews J., Słownik biograficzny ziemi lubawskiej 1244–2000, Lubawa 2000; – Chankowski S., Paweł Suzin – partyzant 1863 roku, „Mówią wieki” 1968 nr 3 s. 28–33 (fot.); tenże, Powstanie styczniowe w Augustowskiem, W. 1972 (bibliogr.); Chołodecki J. Białynia, Dowódcy oddziałów w powstaniu styczniowym i współczesne pieśni rewolucyjne, Lw. 1907 s. 69–70 (fot. s. 71); Duninówna H., Legion… (Z dni bohaterstwa 1863 r.), „Iskry” R. 15: 1937/8 s. 298–9; Gralewski M., Paweł Suzin, „Gaz. Krak.” 1883 nr 229, 231, 233, 235–237, 243; Halicz E., Polska szkoła wojskowa w Genui i Cuneo, „Biul. Wojsk. Akad. Polit.” 1956 nr 4; K stoletiju geroičeskoj bor’by za našu i vašu svobodu. Sbornik statej i materialov o vosstanii 1863 g., Red. V. A. D’jakov i in., Moskva 1964 s. 260 (S. prawdopodobnie omyłkowo zamiast Władysława Suzina); Karbowski W., Polska Szkoła Wojskowa we Włoszech (1861–1862), w: Studia i Mater. do Hist. Wojsk., VIII cz. 2 s. 55, 75, 79; Katyll S., Opis bitew stoczonych w r. 1863 z Moskalami pod Balwierzyszkami i pod Staciszkami. Śmierć Pawła Suzina, „Zdrowie” R. 5: 1904 s. 232–51; Księga pamiątkowa opracowana staraniem Komitetu Obywatelskiego w czterdziestą rocznicę powstania r. 1863/1864, Lw. 1904 s. 14, 22; Matusiewicz A., Paweł Suzin. Z powstańczej listy, w: Biografie suwalskie, Red. M. Pawłowska, Suwałki 1993 I 76–7; Myśliborski-Wołowski S., Udział Prus Zachodnich w powstaniu styczniowym, W. 1968; Przyborowski W., Dzieje 1863 roku, Kr. 1919 V; Ramotowska F., Tajemne państwo polskie w powstaniu styczniowym 1863–1864, W. 1999; Russko-pol’skie revoljucionnye svjazi, Moskva 1963 II; Russko-pol’skie revoljucionnye svjazi 60-ch godov i vosstanie 1863 goda, Moskva 1962; Vosstanie v Litve i Belarussii 1863–1864 gg., Moskva 1965; Zdrada J., Jarosław Dąbrowski 1863–1871, Kr. 1973; Zieliński S., Bitwy i potyczki 1863–1864, Rapperswil 1913; Błoński R., Pamiętnik z Augustowskiego 1863 r., w: Polska w walce. Zbiór wspomnień i pamiętników z dziejów naszego wyjarzmienia, Wyd. A. Giller, Kr. 1875 II 388–401; Djakow W., Miller I., Ruch rewolucyjny w armii rosyjskiej a powstanie styczniowe, Wr.–W. 1967; Dok. władz cywilnych; Dok. Wydz. Wojny; Konopnicka M., Z teki Grottgera, Oprac. J. Leo, W. 199 2; [Léger L.] L.L., Notice sur le commandant Paul Suzin mort en Pologne, le 23 juin 1863, Paris 1863; Pamiętnik Natalisa Sulerzyskiego, byłego posła ziemi pruskiej na sejm berliński, Oprac. S. Kalembka, W. 1985; Prasa tajna, cz. 1; Starorypiński Z., Borowski K., Między Kamieńcem i Archangielskiem. Dwa pamiętniki powstańców z 1863 roku, Oprac. S. Kieniewicz, W. 1986; W czterdziestą rocznicę powstania styczniowego, Lw. 1903 (relacja Władysława Brandta); Żydzi a powstanie styczniowe. Materiały i dokumenty, Oprac. A. Eisenach i in., W. 1963; – „Czas” 1863 nr 112, 125, 148; „Dzien. Pozn.” 1863 nr 111, 120, 124, 146, 156, 167, 186; „Gaz. Krak.” 1883 nr 8, 10, 12, 15–17, 26; „Głos” 1863 nr 26; „Kalendarz Narod. na r. 1865” (Drezno) R. 2: 1865 s. 23–4 (ryc. portretu S-a); „Kur. Paryski” 1883 nr 38 s. 8; „Kur. Pol. w Paryżu” 1887 nr 75 s. 8; – B. Czart.: Teki emigrantów, rkp. 6667 (Kałużyński Jakub), rkp. 6683 (Suzinowie), rkp. 6723 (Suzinowa Emilia); B. Jag.: rkp. IF 1130, IF 15063, 6014 k. 395–6; B. Narod.: rkp. IV.6518 (M. Gralewski, „Paweł Suzin”, życiorys S-a opracowany na podstawie notatek i listów udostępnionych przez wdowę oraz ustnych relacji uczestników walk, trzy listy S-a do żony, raport o bitwie pod Budą 23 V 1863, trzy wiersze z r. 1862 nieznanych autorów skierowane do S-a), rkp. II.6519 („O Suzina oddziale” – relacja uczestnika powstania 1863, walczącego pod rozkazami S-a od końca maja do 21 VI 1863), rkp. F. 6697/ AFF.I–1 (A. Szubert, Za Wiarę i Ojczyznę 1863 polegli [Dokument ikonograficzny], Kr. [1868]); B. Ossol.: rkp. 13130/I (Pamiętnik Szymona Katylla), rkp. 15417/II (notatki rodzinne Wiktora Budzyńskiego); B. Pol. w Paryżu: rkp. 530 (życiorys S-a, spisany przez żonę); Lietuvos valstybės istorijos archyvas w Wil.: F. 378, oddz. polit. 1863, vol. 528 (zeznania Dominika Wołka), k. 9, oddz. polit. 1864, vol. 116 (o zesłaniu szlachcica Koryny) k. 2v–3, oddz. polit. 1866, vol. 136 (o ziemianach pow. trockiego Kuleszach i in.), k. 144–4v, vol. 136a k. 35, vol. 136b k. 216, oddz. polit. 1873, vol. 70 (zeznania J. Hleba-Koszańskiego), k. 16v–17; Muz. Okręgowe w Suwałkach: sygn. MS/H/2229 (fot. S-a); – Informacje Macieja Suzina z W., Ewy Rutkowski z Paryża, Haliny Szymanel z Wil., Krzysztofa Skłodowskiego z Suwałk oraz z AP w Suwałkach i Deržavnego Archiva w Orenburgu.
Anna Brus